Quantcast
Channel: Forumi Shqiptar
Viewing all articles
Browse latest Browse all 24370

Shen Katerina Arbereshe e At Ndon Sartori

$
0
0
52 km larg qytetit të Kozencës në rajonin jugor të Italisë, Kalabri, ndodhet qyteza e San Caterina Albanese-Picilia. Me këtë emër njihet në hartat e guidat turistike italiane por që rastis ta lexosh shumë pak herë në tabelat rrugore të autostradës Salerno-Reggio Calabria. Një nga daljet e kësaj autostrade, drejtimi Tasia, tregon se është rruga e duhur për të mbërritur në të. Pas disa kilometrash reklama e një fotografie gruaje, veshur me kostum tradicional popullor, me duar mbi ije e me vështrimin bujar të një zonje shtëpie uron mirëseardhjen në katundin Shën Katerina Arbëreshë, Picilia. Kështu e quajnë vendalinjtë prej shumë shekujsh. Janë të gjithë arbëreshë vendosur mbi këtë kodër 472 metra mbi nivelin e detit, që shtrihet midis pllajës së Esarit e përroit të Ricorsolit. Kostumi tradicional që stolis gruan në posterin mikpritës buzë rrugës, prej gjashtë shekujsh është i pranishëm në çdo shtëpi. Çdo banor i të këtij katundi ka veshjen e tij popullore, e pandryshueshme në ngjyra e qëndisje që nga fundi i shekullit të XIV me ardhjen e familjeve të para shqiptare, kur Ballkani u pushtua nga Turqit. Në ditë dasme, në Festën e Valles, të Shën Nikollës e Shën Pantalliut, veshjet blu të grave, stolisur me qëndisje në ngjyrë floriri e jelekë të kuq mbi gjoks mbushin sheshin e katundit e rrugicat e tij të ngushta. Shtëpiat janë karakteristike si të një qyteze malore, të larta 2-3 nivele e ndodhen fare pranë njëra-tjetrës, me shkallë të jashtme që të çojnë nga njëri kat në tjetrin. Të gjitha prej guri e në të njëjtën ngjyrë gri, që vitet i kanë veshur nuancat e saj të errëta e herë të murrme nga lagështira.

Janë orët e para të pasdites, mbretëron qetësia e po të mos ishte lehja e zhurmshme e një qeni e zëri i një gruaje që vinte nga një shtëpi diku rrotull, mund të besoje se ishe një qytezë e pabanuar. Rrugët janë të shtruara kudo me kalldrëm e një ballkon i lartë sa një gjysëm robi rrethon në pjesë-pjesë këtë katund duke ofruar panoramën përqark që do e kish zili piktori i çdo epoke. Në fillimin e një rrugice, mbi një ndërtesë, mbi një kishë gjënden tabela informuese të shkruara të gjitha në dy gjuhë, italisht e shqip: Municipio-Bashkia, Via-Udha, Chiesa- Qisha (kisha). Në qëndër të Shën Katerina Arbëreshë- Picilia, ndodhet pallati dukal i Sanseverinos, familja e fundit feudale që drejtoi këtë qytezë deri më vitin 1806. Pranë tij ngrihet selia e bashkisë ndërtuar më 1976.

Ndërtesat kryesore të kësaj qyteze, ato më të lartat e më të bollshmet në sipërfaqe mbulohen me piktura murale që tregojnë historinë, zakonet e traditat e banorëve të saj. Mbi fasadët e jashtme të një pallati duke zbukuruar e përfshirë pothuajse tërë katin e sipërm të tij është piktura e valles arbëreshe. Gra të kapura dorë më dorë, me kostumin popullor kërcejnë në rreth e evokojnë mbi gur një nga traditat më të forta kombëtare të të gjithë arbëreshëve të Italisë, Vallen. Pak më tutje mbi murin e një ndërtes tjetër është piktururar Heroi ynë Kombëtar Skënderbeu me qëndrimin e tij stoik mbi kalë. Piktura e një momenti nga jeta e përditshme, ku dy gra qëndisin e një burrë i bie fizarmonikës i fal pallatin mbi të cilin gjëndet, por dhe ambientit përreth natyrshmërinë e një jete që realisht në ato çaste mungon. Duke ecur në veri të Shën Katerina Arbëreshë, Picilia, gjen Kishën apo siç është shkruar mbi të Kisha Shën Nikolla i Madh e ndërtuar në stilin barok, kurse më tutje akoma Kisha e Shën Pantalliut. Në hyrje të një rrugice tabela “Udha e Bukura Pamje” të kuriozon ta ndjekësh. Kënaqësia që ofroi fundi i saj me panoramën e qytezave përreth të mbuluara nga pyllëzimi e atmosfera mistike e natyrës, justifikon denjësisht emrin e rrugës.

“Udha e Frangjisë Ndon Sartori” qe dhe objektivi fillestar i këtij udhëtimi. Quhet e tillë pasi aty gjëndet shtëpia e lindjes së At Francesko Anton Sartori, apo i njohur nga vendalinjtë si P. Ndon Sartori. Në Shën Katerina Arbëreshë, Picilia konsiderohet një hero kombëtar. Figura e tij është e njohur dhe nderohet në të gjitha katundet arbëreshë të zonës. Shkrimtar e një artist poliedrik i rëndësishëm në kulturën arbëreshe të ‘800-ës. Intelektual i rafinuar kontribuoi në historinë e letërsisë arbëreshe. Ka lënë në trashëgimi një sërë dorëshkrimesh që nuk janë botuar ende, disa të tjera e kanë njohur botimin kohët e fundit. Flasin mbi aktivitetin e tij në debatin politik të kohës, devotshmërinë ndaj njerëzve të thjeshtë, mendimin autentik e liberal. Me një impenjim social e edukativ At Sartori u frymëzua nga komuniteti i tij e provoi të shkruajë në të gjitha gjinitë letrare, vargje, novela, romane, melodrama etj. Është autori i dramës së parë shqiptare e titulluar “Emira” dhe e publikuar pjesërisht tek Fjamuri i Arbrit i De Radës. Subjekti i kësaj drame është ambientuar në Shën Katerina e flet për historinë sentimentale midis dy të rinjve e evokon historinë e një ngjarje të ndodhur në rrethinat pranë mbi ekzekutimin e disa banditëve. Ai është autor i një sërë këngësh arbëreshe, përrallash, rapsodish popullore, këngë fetare që interpretoheshin në ditë festash. Pati meritë në krijimin e fjalëve të reja, madje në një ese të tij shkruan mbi krijimin e një alafabeti të ri në gjuhën shqipe. Risia e penës e kontributit të tij në letërsinë arbëreshe e në ndryshim nga romantikët e epokës qe se i këndoi popullsisë arbëreshë jo se si ishin e çfarë ishin dikur, por ashtu siç i shihte e u frymëzonte ai në ato vite. Kjo është dhe merita absolute e artit të Ndon Sartori-t.

At Francesko Anton Sartori lindi në Shën Katerina Arbëreshë, Picilia më 16 shtator 1819 e vdiq San Giacomo di Cerzeto në1894.




Poezi - Trimi Vasha e Ajri

At Francesko Antonio Santori


Trimi: Më dërgo ti ajrin!

Vasha: Qetu, trim se t'e dërgonj.

Vallja: Mbe tutjè ndë verët,

kur te lulezonje molla,

si kish vasha kryethit.

Trimi: Më dërgo ti ajrin !

Vasha: Qetu, trim se t'e dërgonj.

Vallja: Mbe tutjè ndë verët,

kur të lulëzonjeë ulliri,

të më siellë ullinjt e zëzë,

si kish vasha syzit.

Trimi: Më dërgo ti ajrin!

Vasha: Qetu, trim se t'e dergonj.

Vallja: Mbe tutjè ndë verët,

kur të lulëzonjë thana,

si kish vasha hundëzën.

Trimi: Më, dërgo ti ajrìn !

Vasha: Qetu, trim se t'e dërgonj.

Vallja: Mbë tutjè ndë verët,

kur të lulëzonjë shega,

të më sjellë shegën e kuqe,

si kish vasha faqjen.

Trimi: Më dërgo ti ajrin!

Vasha: Qetu, trim se t'e dërgonj.

Vallja: Mbë tutjë ndë verët,

kur të lulëzonjë girshia,

të më sjellë gjërshinë e kuqe,

si kish vasha buzëzën.

Trimi: Më dërgo ti ajrin!

Vasha: Qetu, trim, se t'e dergonj.

Vallja: Mbë tutjè ndë verët,

kur të lulëzonj ftoi,

të më sjellë ftuan e bardhë,

si kinsh vasha gjirthin.







Kënga e Brumit

At Francesko Antonio Santori



Se ti vashëza hadhjare,

me mbë shpi t'ëm' e tët atë,

sa hadhjare edhe dëlirë,

çë më ngjeshën ata brumë,

ngjeshe fort e ngure shumë.

Bën kuleçë e m'i dërgo

gjithë gjirivet mbë shpi,

gjithë gjitonëvet mbë derë,

të t'mburonjë buka ndër duar,

të të shtohen ditët e mira,

te t'zbardhet ajo jetë

pjot me dritë e me hare

si e bardhëz je ti vetë.



E kur një bir të ketë ajo zonjë,

më ju rritët e ju bëftë trim,

me defugen nder duar

e me shpatëzën ndë brest.

Pra nd'amahjit m'e dërgoftë

sa t'i priret mbë shpi

me hie pjot e me argjënd,

e turkeshëzën m'i sjelltë

per hare të gjitonisë.



Se një vashëz kur të ketë,

më ju rritët e m'i pastë hje,

m'e martoftë dymbëdhjetë vieç

e pastë miell e më bëftë kuleçë,

e paste tri nore kriate

t'i kujdesjën nga menatë

bijt'e shpin' e asajë zonjë.





Nga Drama "Emira"



At Francesko Antonio Santori

Akti i dytë- Skena e parë

Kallonjeri ruan dhent e këndon:

U mose prapa t'erdha - Për male, laka e kronje, Ndër lume e nder përronje - E kudo vajte ti. Kur ndëjte skemandilin –Të bardhë e u t'e kondrepsa Me botë - e u t'e nxërrepsa - E më kanoseshë ti. Kur mbjedhur fjetë te mëni - Thesin e rrukulise Tek ara e m'e xarrise - Se të bëje dëme ti. U të pé; e pra te kroi - Kur aq ëmbël këndonje E mallin dreq zbulonje - Çë më ke ndë zëmër ti...

Kallina (me delet): Kush është ky sinjallàt çë kendon si dhisapìt?

Kallonjeri: Kalline! O sa ditë ka çë së të pe, Kalline!

Kallina: Çë ke të bësh me mua ti, çë kërkon të më shohësh?

Kallonjeri: Se kam u mall.

Kallina: Po jo u për tij.

Kallonjeri: Dhe poka mban atë mëri çë më buthtove, kur të parën herë të hapa zëmrën?

Kallina: Mos u jam ndo një ré e shtitur nga era, çë ndërroqet nga njëmend? Nge t'ë thashë se më mos m'i ben ti këto xhuta, se u s'jam gruaja çë do ti. E nga një pra, çë mund'ajo të pritë nga ti ?

Kallonjeri: Gjithë mirat e mallit e të pëlqiemet çë pret nje kopilë cila mbashket me një trim.

Kallina: Mbaji për tji! u s'i dua këto te mira. U jam e lerë ndë një shtëpi me kë se mund'kushqihet gjaku yt edhe nd'isha u e llavur njera te' t'doja. Po te ky pënxier mos qëndro fare.

Kallonjeri: Alimonò ! ashtù e ngurët je?

Kallina: E ngurët më se shkëmbi "Sanda-Veneres".

Kallonjeri: Mos fjit ashtu se m'pjasën zëmrën.

Kallina: Ngë të fjas fare, se marr e vete për fanë tim.

Kallonjeri: Jo, Kallinë, rri njetër thërrimëz.

Kallina: Çë të kënduome ! Çë përtendon nga u, tashi çë të thashë dreq se ngë të dua ? Nëng të dua e s'mund të t'dua.

Kallonjeri: Të thom se qeva nd'markàt Samark, shita ca rikaz e të bjeta këtë skemandil mundashi, një anak, një parëz vëthë e një unazë.

Kallina: Mua këto shërbisë? Qellja ndo njij dosje: vëthë, unaza e skemandile! Sa të më shihin këto mëma e tata, kesh të vjohsha për së gjalli ndë varr.

Kallonjeri: Njota si janë të bukuriz: pa shih ndë dita t'i zgjidhja.

Kallina: Tash çë nëng i dua, çë kam i shoh të bënjë?

Kallonjeri: Sa të shohë ndo se kanë o s'kanë hje ngrah njëj kopilje...

Kallina: U s'dua të vë ngrah meje stoli çë s'jane timet.

Kallonjeri: U per tij i bjejta, mirri.

Kallina: Se të shihje si dukeshin mbal meje? Dua të t'jap këtë gust. Em këtu vëthtë përpara; prana anakën e skemandilin; pëstaj unazën. Shohemi nde mund' të të nxier ngrah u sot.

Kallonjeri: Majde ! Si t'kane hjë! më fllagën ndë gji si ndë pasiqir. Me shëndet! Mbaji, mbaji. Njota ikëtin rikazit. (i shtëlohet pas).

Kallina: U nëng i dua ! Zaji, zaji. Popo! iku. Zjarmi im! ndë më paft njeri me këto stoli ngrah. E zeza u ku vete e ngulem? Sh'ajo Emira. T'i shehinj njize...

Emira: Kalline, ti ishnje ? Ngë të njoha persellargu. Di u si m'u fjandakse me një skemandil të kuq e të kalthër xhimùzashi.

Kallina: Të bëtëtin sytë, motërm. Kush m'e jip mua një skemandil të kujllortur, tata o m'èma? Popo! si u ngarkove rënde më shkarpa! S'ke fare kujdes të gjellës sate.

Emira: E s'di se kam të prirem pameta? qëndruom pa zjarm ndë shtëpi, me këto net kshtu të giata e tëtimëme si bënjën. Gadhurja e di se na spovisi; val kemi pak; tata pati sinahijin e kollën me gjashtë ethe e pat' të shërbinja u për dy herë, si s'kishnja adhet. Ver edhe se mbremanet tuortim njera kur kenduon gjelat e te hollat patetin te na bejin drite.

Kallina: Ec moterm, ec, mos do te prehesh. Rri ashtu me ate barre ngrah.

Emira: Vete se kam keq pres. Rri mire!

Standard

Viewing all articles
Browse latest Browse all 24370


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>