ANASTAS KONDO
(1937-1997)
Anastas Kondo u lind në qytetin e Kuçovës, më 28 Nëntor të vitit 1937. Pasi mbaroi Politeknikumin e Tiranës vazhdoi studimet e larta në Shën Petërburg, në Rusi, ku u diplomua si inxhinier Paleontolog. Ka punuar në Institutin e Studimeve Gjeologjike të Naftës në Kuçovë, e më pas në Fier. Ai është njohur si shkrimtar, gazetar e skenarist i një sërë filmash, ndër të cilët përmendim “Misioni përtej detit”, “Dimri i madh”, “Kur zbardhi një ditë”, “Partizani i vogël Velo”, etj. Gjithashtu ai ka qenë i njohur për krijimtarinë e tij letrare ku disa nga veprat janë vlerësuar edhe me çmime kombëtare. Ndër vëllimet me tregime përmendim “Ura”, “Kur mbaron e vdes burri”, “Portat e diellit”, “Pse e vranë Odisenë”, “Kio”, “Njerëz dhe gurë”, “Kur zbardhi një ditë” etj. Shkrimtari, gazetari dhe skenaristi i disa filmave të njohur, Anastas Kondo është autor i disa teksteve e studimeve shkencore, që hodhën themelet e shkencës së Mikropaleontologjisë në vendin tonë. Disa vjet rresht ai punoi në drejtimin e sektorëve të letërsisë, kulturës dhe arsimit. Gjithashtu ka punuar si zëvendësministër i arsimit dhe kulturës, sekretar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Kryetar i Komitetit të Kulturës dhe Arteve etj.
MËMËZONJA
-Eja, o jetë, eja, jeto, eja!
Sa herë që më shihte te dera e xhamisë, këto fjalë më thoshte. Unë isha i vogël, një pëllëmbë fëmijë dhe kuptimin e fjalës "jeto" e kisha fort të cekët. Por mua më pëlqente se si ajo e këndonte këtë frazë për mua, se në këto raste unë isha jeta për të. Ajo ishte plakë e madhe. Ajo kishte emër si çdo njeri mbi dhe, por ne muhaxhirët e vegjël e të mëdhenj të Luftës Italo-Greke të Xhamisë Muradije në Vlorë i thërrisnim "Mëmëzonja". Ishte e shëndoshë, me fustan të zi, të gjatë deri te kyçi i këmbës, me leshra të thinjura, borë të bardha, me duar të argasura dhe me sy të zezë, të thellë si nata në ëndrrat e fëmijëve.
Çdo gjë ishte e moçme, e stërrnoçme tek ajo, vetëm sytë i kishte të rinj, më të rinj se të nënës sime dhe zërin, që i këndonte çdo frazë që thoshte. Ajo ishte plakë e gëzuar. Vetëm ajo, më duket mua, nuk e humbi toruan as kur na u dogj fshati nga italianët e u shpërngulëm si në vitet e egra të turkut, që tregojnë të parët, ca në Tiranë e ca në Shkodër, ca në Vlorë e ca në Berat.
Ne bëmë jatak në xhami. Atje hanim, atje pinim, atje flinim. Plaka Mëmëzonjë kishte ngritur zjarrin jashtë mureve, se, paçka që ishte kaure, prapë për të xhamia ishte vend i shenjtë. Mbi zjarr kishte vënë pirustinë e mbi pirusti kusinë. Unë e dija ç'ziente ajo në atë kusi, sikur dhe në mes të natës të më zgjoje. Gjithmonë në të do të kishte ose lakra të egra, përkalidhe, do të ishte gjella e të gjithëve ato ditë, ose kallinj misri, që ia sillnin miqtë e saj arbër, lebërit e Vlorës. Dhe atëherë kur ajo ziente misër, na thërriste ne kalamajtë, si klloçka zogjtë e na ndante kokrrat e misërta, si gufeta të rralla. Dhe ne dëgjonim "Eja, o jetë, eja, jeto, eja!"
Misrin ajo e ziente për ne bonjakët e botës (mua më ishte vrarë tata), se vetë nuk kishte dhëmbë ta hante. Ajo gëzohej tek shihte si mbllaçiteshim e si përtypeshim ne me dhëmbët brisk, të vegjël si dhëmbë peshku, si bluanim kokrrat e mëdha të misrit të Armenit apo të Mesaplikut. Ajo ishte e njohur për moshën e madhe dhe për bejtet e saj. Ajo ishte e zgjuar "si Sollomoni", thoshte ime ëmë. Unë nuk e njihja dhe as e kisha dëgjuar Sollomonin, por Mëmëzonjën e njihja dhe e doja se këndonte ca këngë të bukura e ca ligje të rralla. Ajo ishte që e qau fshatin tonë kur u dogj:
"Vuno, qytet si Triesti, të qëllon qiell e deti".
Dhe sa herë atë e merrte malli për fshatin, atje në mes të xhamisë së Vlorës, dëgjonim për Vunonë si Triesti. Asnjë nga ne nuk e kishte parë Triesten por, që duhej të ishte i bukur ky qytet, e merrnim me mend, përderisa ishte si fshati ynë. Se fshat më të bukur se Vunoi, para se ta digjte italiani e pastaj gjermani, s'kishte pasur e s'bëhej i dytë më.
Isha i vogël dhe, pa dyshim, Eduart Lirin, profesorin e mbretëreshës Elisabetë të Anglisë dhe shok të Bajronit, që kishte qenë në fshatin tonë njëqind e ca vjet të shkuar e kishte shkruar libër për të, nuk e kisha dëgjuar. Tani vonë, që u burrërova, e kam kënduar librin e tij, ku ai thotë se fshati ynë asokohe ishte i bukur si Palermua. Ç'bëri Palermua apo Triestja. Puna ishte që Vunoi qe mbi të gjithë për bukurinë, me kullën e Koket e atë të Pilovoglet, me Thollon e Spiret dhe dyqanet radhë-radhë, si varg çepelesh. Dhe sa herë këndonte plaka Mëmëzonjë, neve na pikonte në zemër, na cimbiste shpirtin dhe shisnim gjithë botën për atë fshatin tonë, që ishte bërë front i luftës, që ishte shkretuar se vritej e pritej italiani me grekun, e ne na kishin zbuar e shpërndarë nëpër Shqipëri si kokrrat e misrit në fushën e madhe të zezë të Mëmëzonjës.
Nuk mbahej mend as nga nënat tona kur i kishte vdekur burri Mëmëzonjës. Ai kishte qënë naft, detar në karav dhe kishte shëtitur botën me trabakullën e Anagnostet. Mbase atëherë, kur ishte e re, do ta kishte parë Mëmëzonja dhe Triesten, që e kujtonte kur i këndonte fshatit tonë. Plaka këndonte e ngrinte shumë këngë, por unë isha i vogël e shkrim e këndim s'dija që t'i hidhja në letër, kur u bëra për shkollë e me shkollë, ajo s'lëshonte më hije me të gjallët, ajo kishte vajtur "atje te guri me vërë, që një nga një vemi të tërë". Po si u vra ajo, është një histori më vete dhe nuk rri dot pa jua thënë, por, para se t'ju rrëfej për vdekjen e saj, po ju tregoj qysh i këndonte ajo burrit të saj naft të detit, që s'mbahej mend kur ishte vrarë Madagaskarit apo Kanalit të Panamasë. Kur ishte e lodhur, dhe lodhej ajo, kur s'kishte ndonjë kalli misër të ziente a ksilloratë të thatë që të na gostiste ne fëmijët e të na thërriste "eja, jeto, eja", atëherë ne dëgjonim, tek shullëhej në diell, anës murit të xhamisë e tek lëshonte leshrat e saj të bardha argjend mbi pollkën me supe të zeza dhe që qante a këndonte: "ç'më zu Çika nënë vete, për atë burrin me derte, /më as vjen as nuk vete, as në stere, as në dete".
Dhe atje te muret e xhamisë ne dëgjonim valët e dallgët e detit. E ndienim erën e malit të Çikës e na verbonte sytë bora në majë, që gremisej e binte honeve. Shikonim sorkadhen që shkelte mbi mëndra e që s'i dridhej as dora as këmba. Ishte i shoqi, që na fanepsej ditën e jo më natën e trazuar në kubenë e xhamisë së Muradijes. Duhej dhe një vit, që i nipi i Mëmëzonjës të vriste tenenten e larot e tjerë, duheshin dhe dy vjet që pastaj të vritej vetë nipi i Mëmëzonjës, që ishte i bukur sa s'thuhet e trim sa s'shkruhet. Ishte ai që, siç thoshte plaka, kishte për shok Ali Vezirin, që "mori njëqind e njëzet kala dhe s'dha për to asnjë para". Kur u vra i nipi, atëherë ajo qau si asnjëherë në anët tona. "Astrit me pika të kuqe, /trim i bukur e me huqi vrave shumë dhe të vranë, qanë shumë, le të qajnë".
...Tek rrinte Mëmëzonja rrëzë murit të xhamisë e i bënte hije maja e lartë e minaresë, i këndonte vetes e mbase dhe të shoqit:
U plake, mike, u plake,
u bëre dele kasape,
u plake, o mik, dhe tinë,
mbete si kau në brinjë.
Po nuk ishte akoma ajo, ashtu siç këndonte, dele kasape, mbase mund të ishte ai miku i saj ka në brinjë.
Mbaroi lufta e italianit me grekun, ne u kthyem në fshatin e djegur dhe filloi lufta e madhe e shqiptarëve me italianët. Ra Italia dhe erdhi gjermani. Kur erdhi gjermani, shtëpia e Mëmëzonjës, e deles sonë kasape, apo e kaut tonë në brinjë, u bë jatak i madh i partizanëve. E gjurmuan gjermanët plakën dhe e panë në Operacionin e Dimrit, tek u shpinte bukë malit shokëve të nipit të saj partizan. Ishte plakë e fortë, nga soji i strallit, që e ngjiste malin më mirë se gjermanët. Vuri inat të madh gjermani me plakën dhe s'e harronte kollaj. Erdhi një ditë që dhjetë burra në fshatit dhe Mëmëzonjën njëmbëdhjetë, i zunë. I vunë për pushkatim. Pastaj erdhi oficeri gjerman, dha urdhër ta largonin plakën nga radha e burrave, kurse vetë burrat i shkuan në plumb, u pushkatuan kështu dhjetë xhaxhallarë dhe vëllezërit tanë. Kurse plakën e hoqën mënjanë. Mallkoi Mëmëzonja: "Ore, të panderë, pse më hiqni nga deshtë me këmborë mua delen kasape?" Por oficeri nuk pyeti për ç'tha plaka. E tërhoqi bran dhe ne të vegjlit menduam për një çast që u meles, që i erdhi keq atij për plakën. Po ku meleset hasmi, or djem. Ne thamë: e hodhi Mëmëzonja jonë edhe me gjermanin si me italianin. Por jo. Ata e morën dhe e çuan në shtëpi të saj, atje në Skutara, te brinja e Skuret, nga ku ka dalë ai fisi i dëgjuar i Skuret, e fundit e të cilëve ishte plaka jonë. E futën në shtëpi të saj plakën. E lidhën pas materëve të derës. Dhe graria britën: "O korba, e mbërthyen si Krishtin, orëzezën. "Pastaj gjermani i hodhi benzinë shtëpisë dhe i vuri flakën dhe atëherë dëgjuam prapë zërin e saj që këndonte këngën e Thanas Vajës: "Gjak e dhjamë më kullove, por dot besën s'ma ndërrove". Në të vërtetë kjo s'ishte këngë më për Thanasin, por ishte këngë për të.
Gjermanët nuk morën vesh ç'ishte ajo kënga e saj, nuk e dinin ata që dhe në vdekje ajo u thoshte atyre që s'ndërrohet dot besa e shqiptarit, plak a i ri qoftë ai, për jetë të jetëve.